دو سهم دورکیم و جامعه ایران
در یک صدمین سالمرگ جامعه شناس فرانسوی امیل دورکیم (۱۸۵۸-۱۹۱۷) علاقمندم اولا به دو سهم دورکم در تعمیق فهم حاملان علوم اجتماعی در بررسی مسائل جامعه اشاره کنم. ثانیا نشان دهم این دو سهم دورکم برای مهار مسائلی که جامعه ایران با آن روبرو است و برای یکپارچگی این جامعه مفید است.
سهم اول: نگاه مضبوط و آزمون‌پذیر به مسائل اجتماعی
درباره مسائلی که افراد جامعه را رنج می دهد هم خود مردم، هم دولتیان، هم روحانیان و هم اهل نقد در جامعه بحث می کردند و می کنند. اما دورکم با مطالعه علل نرخ بالای خودکشی در جامعه مدرن (در کتاب خودکشی) نشان داد اگر با نگاه تبیینی یا تعلیلی و آزمون پذیر به علل نرخ بالای خودکشی در جامعه نگاه کنیم، با آنچه دیگران به صورت افواهی نگاه می کنند تفاوت دارد. او در تبیین نرخ بالای خودکشی به علت « میزان پایین پیوند اجتماعی» در میان افراد و در جامعه اشاره کرد. تا قبل از تعلیل او کسی به این علت بنیادی در تحلیل مسائل جامعه توجه نکرده بود. قبل از او معمولا خودکشی را با عواملی چون اختلال روانی، شکست عشقی، لاابالی‌گری و غیره بررسی می کردند. این تبیین دورکم اهمیتش فقط بخاطر این نبود که عاملی جدیدی را در تبیین خودکشی معرفی کرد بلکه بخاطر این بود که او تبیین خود را طوری مطرح کرد، یعنی طوری روشمند و مضبوط مطرح کرد که می شد صحت و سقم تعلیل او را در زمان‌ها و مکان‌های دیگر بررسی کرد. این سهم دورکم یا این نگاه علمی دورکم همچنان مورد نیاز هر جامعه‌ای از جمله جامعه ایران است. و نقد از موضع پوزیتیویستی به این نگاه دورکم وقتی وارد است که این نگاه او را در بررسی مسائل جامعه به خطا «مطلق» کنیم و ادعا کنیم سایر نگاه‌ها در بررسی مسائل جامعه غلط یا بی‌معنا و یا خرافه است. بیش از شش دهه است که این نگاه مطلق‌گرا تحت عنوان نگاه اثباتگرا مورد نقد قرار گرفته و دورکم شناسان تاکید کرده‌اند که او نگاه علمی ( نگاه مضبوط آزمون پذیر ) داشته ولی پوزیتیویست و علم‌گرای مطلق‌بین نبوده است.
سهم دوم: بینش عمیق او درباره اهمیت پیوند و یکپارچگی اجتماعی در جامعه مدرن
او از یک طرف فردی انسانگرا، عقلگرا و آگاه به اهمیت فردگرایی در جوامع مدرن بود. و از طرفی دیگر او در جوامع مدرن می دید که چگونه رشد جمعیت، رشد شهرنشینی، تراکم ارتباطات اجتماعی و رشد تقسیم کار اجتماعی می تواند به رشد فردگرایی منفی کمک کند. او برای توضیح جامعه مدرن ( در کتاب تقسیم‌کار اجتماعی اش) منظومه مفهومی قابل توجهی را فراهم کرد- مانند «تقسیم‌کار اجتماعی» متفاوت از تقسیم‌کار اقتصادی؛ جامعه پیچیده و شهری «ارگانیک» در برابر اجتماع ساده، کوچک و متفرق؛ «وجدان جمعی» قدیم در برابر وجدان جمعی جدید مبتنی بر کیش فرد؛ «وضعیت آنومیک» در هنگام تکوین اجتماعات به جامعه ارگانیک. او نگران «ضعیف شدن پیوند اجتماعی» در جامعه فردگرای مدرن بود او می‌دید که چه سان جامعه مدرن از وضعیت آنومی یا آشفته و یا ضعف پیوند و همبستگی اجتماعی رنج می برد و سعی می کرد با نگرش علمی-تجربی اش اولا علل این آشفتگی را توضیح دهد آنگاه با پیشنهادات راهبردی به دنبال تقویت پیوند اجتماعی در جامعه مدرن و ارگانیک بود. این نگاه جامعه بین دورکم مورد نیاز هر جامعه‌ای در دوره مدرن از جمله جامعه ایران است.
جامعه ایران و نیاز ما به میراث دورکیم
در کتاب جامعه شناسی جامعه ایران ( جلائی‌پور، ۱۳۹۲) نشان داده‌ام که جامعه ایران یک جامعه مدرن ( همراه با بدقواره‌گی هایی) است. این جامعه هم با مسائل «گذار » جوامع پیشامدرن به جوامع مدرن و هم به مسائل «تداوم» جامعه مدرن ( که یکی از آنها رشد فردیت گرایی منفی و وضعیت آنومیک و یا آشفتگی است ) روبرو است. ما برای شناخت مسائل این جامعه و سپس بهبود آن همچنان به نگاه علت بین و آزمون‌پذیر دورکم نیاز داریم. این نیاز در شرایطی که در محافل آموزشی علوم اجتماعی ایران برای فرار از رویکردهای علمی اثباتگرا به رویکردهای ضد پوزیتیویستی و تحلیل های کیفی و گفتمانی رجوع کرده‌اند حائز اهمیت است. همچنان که اشاره شد رویکرد معرفتی دورکم «علم گرایی مطلق» یا پوزیتیویستی یا اثباتگرا نبود بلکه او از دیدگاه علت‌بین، آزمون‌پذیر و باز تبعیت می کرد و ما نیز در بررسی مسائل‌مان به اتخاذ این رویکرد در کنار سایر رویکردها نیاز داریم. حتی اگر رویکرد علمی، علی و آزمون‌پذیر را جدی نگیریم ممکن است در میان تحلیل های گفتمانی از مسائل ایران که دچار شعبده بازی با گفتار شده اند غرق بشویم و بجای «علت بینی واقع‌نگر» دچار «علت‌بافی گفتمانی» شویم.
همه می دانیم که بحث کلیدی پیوند، همبستگی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی دورکم در جامعه مدرن توسط دورکم شناسان بعدی مورد کنکاش های مفهومی و تجربی قرار گرفته است. مثلا لاک‌وود با تفکیک موضوع یکپارچگی به یکپارچگی اجتماعی (یعنی قبول ارزشها و هنجارهای جامعه از سوی افراد جامعه) و یکپارچگی نظام اجتماعی ( یعنی هماهنگی نهادهای اصلی جامعه با هم) به دورکم انتقاد کرده است که او بیشتر (در کتاب صور بنیادی حیات دینی) به یکپارچگی اجتماعی توجه کرده و از یکپارچگی نظام اجتماعی غفلت کرده است. به رغم تداوم این بحث‌ها به نظر من توجهی که دورکم به خطراتی که انسجام و یکپارچگی جامعه مدرن را تهدید می کند همچنان یک بحث اساسی است. و توصیه‌هایی که از درون این میراث او و دورکمی های بعدی بیرون می آید برای انسجام جامعه ایران نیز اساسی است.
ببینیم توصیه‌های آنها برای انسجام جامعه چیست؟
۱- مسائل اجتماعی جامعه فقط مربوط به دوره گذار از جامعه پیشامدرن به مدرن نیست بلکه تداوم جامعه مدرن خود «مساله‌زا» است و برای حفظ یکپارچگی جامعه دائم باید این مسائل را با نگاه علت بین و آزمون پذیر ( یا آبجکتیو) شناخت و در جهت رفع آن کوشید.
۲- پیشرفت کارکردی تقسیم‌کار اجتماعی برای انسجام جامعه حیاتی است. رعایت اصل «برابری فرصت ها» و اصل «شایسته‌سالاری» در مدیریت سازمان‌های دولتی و اقتصادی امری کلیدی است. بدون توجه به این اصول یکپارچگی نظام اجتماعی و کارایی آن تامین نمی شود.
۳-اهمیت آموزش‌و‌پروش در آموزش مدنیت به دانش‌آموزان کشور کلیدی است. یکپارچگی اجتماعی در جامعه میلیونی مدرن وقتی فراهم می شود که دانش آموزان در مدرسه بتوانند زندگی با غریبه ها را یاد بگیرند. یاد بگیرند ما همه در انسانیت با هم شریک هستیم و برای زندگی مشترک دارای حقوقی و تکالیفی برابر هستیم. یا به بیان دیگر «رواداری» را نه «سازگاری» را یادبگیرند. در «سازگاری» یک فرد در روابطش با فرد دیگر یا دیگری قدرتمند خود را «سازگار» می کند چون راه دیگری ندارد ( مگر اینکه انزوا پیشه کند) ولی در «رواداری» فرد در ارتباط با دیگری قدرت اعمال نظر خود را دارد ولی چنین نمی کند و احترام او را دارد و با او به حکم انسانیت و از موضع برابر مواجه می شود. به بیان دیگر با گسترش فرهنگ «رواداری» در برابر سازگاری است که یکپارچگی اجتماعی در میان میلیون ها نفر حفظ می شود.
۴-اهمیت تقویت نهادهای واسط در حفظ یکپارچگی جامعه کلیدی است. دورکم از اهمیت تشکل‌یابی اصناف می گفت و امروزه بطورکلی اولا از اهمیت تشکل یابی نیروهای جامعه مدنی و ثانیا از اهمیت نظام‌تدبیر (یا حکمرانی خوب) برای تقویت انسجام نظام اجتماعی صحبت می شود.
فرض من این است اگر یکپارچگی جامعه هشتاد میلیونی ایران را از منظر چهار آموزه فوق آسیب‌شناسی کنیم، راه بلندی در برابر نیروهای فعال و اصلاح‌جوی ایران در پیش هست.
منابع:
جلائی‌پور، حمیدرضا، جامعه‌شناسی ایران (جامعه کژ مدرن)، تهران، نشر علم، ۱۳۹۲.
